Terapia poznawczo-behawioralna

Jakimi metodami pracuję?

Terapia poznawczo-behawioralna to jeden z najlepiej zbadanych nurtów psychoterapii. Została opracowana przez Aarona Becka, który wykorzystywał ją początkowo w leczeniu zaburzeń nastroju, jednak z biegiem czasu metoda ta była sukcesywnie rozwijana, co na dzień dzisiejszy pozwala stosować ją z powodzeniem również w leczeniu innych zaburzeń (m.in. zaburzeń lękowych, osobowości, uzależnień, odżywiania). Nurt ten charakteryzuje się ustrukturowanym i zorientowanym na cele sposobem pracy z klientem. U jego podłoża stoją przekonania, że 1) myśli, emocje i zachowania człowieka wzajemnie na siebie wpływają, co oznacza, że poprzez zmianę dezadaptacyjnego sposoby myślenia można wpłynąć na zmianę nastroju oraz zachowania, a także że 2) reagowanie określonymi myślami, emocjami lub zachowaniami jest wyuczone na podstawie uprzednich doświadczeń, w związku z czym możliwe jest ich oduczenie się lub nauczenie się nowych, bardziej adaptacyjnych, sposób odpowiadania na bodźce, które wywołują reakcje pacjenta. W wyniku tego powstały dwie główne grupy metod terapeutycznych: 1) techniki poznawcze zorientowane na rozpoznanie bodźców uruchamiających określone schematy i modyfikację przekonań będących źródłem problemów oraz 2) techniki behawioralne skoncentrowane na zmianie nieprawidłowych reakcji i wyuczonego zachowania.

Na koniec warto dodać, że terapia poznawczo-behawioralna nie jest metodą powierzchownego leczenia. Głównym założeniem tego nurtu jest przekonanie, że obecne myślenie, przeżywanie i reagowanie klienta jest wynikiem wyuczenia się tego w przeszłości, dlatego terapeuta chcąc przepracować z klientem jego sztywne wzorce myślenia i zachowania musi przeanalizować i zrozumieć przeszłe doświadczenia pacjenta. Co więcej, niektóre podejścia w tym nurcie (tzw. trzeciej fali) są szczególnie skoncentrowane na pracy z przeszłością (np. terapia schematów).

Konceptualizacja

Konceptualizacja w terapii poznawczo-behawioralnej dzieli się na dwa poziomy, w których pierwszy poziom odpowiada na pytanie “Jak to się dzieje, że pacjent nie rozwiązał problemu – w jaki sposób jest on podtrzymywany?”, zaś drugi na pytanie „Dlaczego doszło do powstania problemu?”. Koncentruje się na rozpoznaniu sfery poznawczej oraz tego, jak ta sfera wpływa na emocje, zachowanie i fizjologię klienta. Terapeuta uwzględnia w niej mechanizmy poznawcze, które stoją za genezą problemów klienta, a także czynniki wyzwalające i czynniki podtrzymujące dysfunkcyjne sposoby myślenia oraz zachowania.

Myśli automatyczne

Mają postać zdań, obrazów lub wspomnień, stanowią najpłytszy poziom sfery poznawczej człowieka. Są wyrazem sposobu w jaki interpretujemy konkretne sytuacje. Z tego powodu nauka ich obserwacji i polemizowania z nimi stanowi początkowy przedmiot pracy terapeutycznej, co w następnym kroku umożliwia identyfikację przekonań pośredniczących i schematów poznawczych.

Przekonania pośredniczące

Przekonania pośredniczące to mediator między myślami automatycznymi a schematami poznawczymi. Jest to zbiór reguł, kierujących naszym postępowaniem i oczekiwaniami. Tworzy się w wyniku próby nadania sensu temu, co obserwujemy w otaczającym nas środowisku. Mogą to być postawy (to, co myślimy o pewnych kategoriach zdarzeń), założenia (stwierdzenia warunkowe „jeśli…, to…”) lub zasady (zawierające instrukcję postępowania wynikającą z posiadanych założeń).

Schematy poznawcze

Nazywane także przekonaniami kluczowymi, stanowią najgłębszy poziom sfery poznawczej człowieka. Są jak filtr przez który przechodzą wszystkie informacje i bodźce ze świata, a tym samym organizują fundamentalne zasady rozumienia minionych życiowych doświadczeń. Charakteryzuje je duża sztywność i stabilność, wynikająca na przykład z tego, że zazwyczaj zapamiętujemy jedynie dowody, które służą potwierdzeniu tych przekonań, a ignorujemy dowody, które do nich nie pasują. To sprawia, że praca z nimi jest możliwa dopiero po zidentyfikowaniu myśli automatycznych oraz przekonań pośredniczących (dotyczących myślenia o sobie, o innych oraz o zasadach rządzących światem).

Zniekształcenia poznawcze

Nazywane także błędami poznawczymi w myśleniu, są wyolbrzymionymi i irracjonalnymi wzorcami myślenia, z których często nie zdajemy sobie sprawy. Występują u wszystkich ludzi, jednak w przypadku osób doświadczających problemów psychicznych są wyjątkowo nasilone i utrwalone. Do najbardziej popularnych zniekształceń poznawczych zaliczamy m.in. myślenie dychotomiczne (inaczej czarno-białe, polegające na spostrzeganiu sytuacji w kategorii wszystko albo nic), czytanie w myślach (negatywne wnioskowanie o myślach innych osób bez zapytanie ich co faktycznie myślą w danej sytuacji), katastrofizowanie (przewidywanie skrajnie negatywnej przyszłości), nadmierne uogólnianie (inaczej generalizowanie, polegające na wyciąganiu z pojedynczego wydarzenia uogólnionych wniosków), personalizacja (przypisywanie sobie odpowiedzialności za sytuacje, w których miało się ograniczony lub znikomy wpływ na zdarzenie).

Terapia dialektyczno-behawioralna

Terapia dialektyczno-behawioralna jest zmodyfikowanym rodzajem terapii poznawczo-behawioralnej. Jej głównym celem jest zbudowanie umiejętności uważności (skupienia się na teraźniejszości), umiejętności regulacji emocji (wypracowanie tolerancji na stres oraz zdrowych sposobów radzenia sobie ze stresem) oraz skuteczności interpersonalnej (poprawienie relacji z innymi ludźmi). W ramach tego podejścia wykorzystuje się trening umiejętności behawioralnych oraz terapię indywidualną (w trakcie której, wyuczone umiejętności behawioralne dostosowuje się do osobistej sytuacji klienta), a także coaching telefoniczny wykorzystywany pomiędzy sesjami (w celu udzielenia klientowi wskazówek dotyczących poradzenia sobie z trudną sytuacją, w której się aktualnie znajduje).

Terapia dialektyczno-behawioralna była pierwotnie rekomendowana do leczenia zaburzeń osobowości typu borderline, natomiast aktualnie wykorzystuje się ją także do pomocy osobą, które mają trudność z regulacją emocji oraz wykazują zachowania autodestrukcyjne. Szczególnie dobre efekty obserwuje się w pracy z zachowaniami samobójczymi, zaburzeniami odżywiania oraz zaburzeniami związanymi z używaniem substancji.

Terapia akceptacji i zaangażowania

Terapia akceptacji i zaangażowania (ACT) to podejście terapeutyczne, które koncentruje się na życiu zgodnie z osobistymi wartościami oraz rozwijaniu psychologicznej elastyczności. ACT nie stara się eliminować cierpienia psychicznego, lecz uczy akceptacji trudnych emocji i myśli, a także działania w kierunku wyznaczonych celów. W terapii wyróżnia się sześć kluczowych procesów, takich jak uważność, akceptacja, dyfuzja myśli, świadomość siebie, a także określenie i zaangażowanie w wartości. Dzięki tym elementom pacjenci uczą się być obecni tu i teraz oraz podejmować działania zgodne z własnymi przekonaniami.

Terapia akceptacji i zaangażowania jest stosowana w leczeniu wielu zaburzeń psychicznych, w tym depresji, lęku, uzależnień oraz zaburzeń odżywiania. Jej skuteczność została potwierdzona w badaniach, które pokazują, że ACT jest równie efektywna jak tradycyjna terapia poznawczo-behawioralna.

Terapia schematów

Terapia schematu jest podejściem integrującym tradycyjne podejście poznawczo-behawioralne, z teorią przywiązania oraz terapią skoncentrowaną na emocjach. Charakteryzuje ją zwrócenie szczególnej uwagi na rolę relacji terapeutycznej, w której dochodzi do zjawiska nazywanego “ograniczonym powtórnym rodzicielstwem” (ang. reparenting). Terapeuta poprzez przybranie korygującej postawy zdrowego rodzica umożliwia klientowi przepracowanie deficytów wyniesionych z wczesnego dzieciństwa, w którym opiekunowie nie zadbali o zaspokojenie jego podstawowych dziecięcych potrzeb. Oprócz tradycyjnych interwencji poznawczych i behawioralnych, podejście to korzysta także z technik afektywnych i doświadczeniowych. Dzięki temu możliwa jest praca nawet z głębokimi zaburzenia emocji oraz dysfunkcjonalnymi cechami osobowościami.

Terapię schematu rekomenduje się do pracy z różnymi pacjentami, jednak coraz liczniejsze wyniki badań wskazują na jej szczególną przydatność w przypadku leczenia zaburzeń osobowości. Szczególnie dobre efekty obserwuje się w pracy z diagnozą osobowości borderline lub zaburzeń osobowości z wiązki C (osobowość unikająca, osobowość zależna, osobowość obsesyjno-kompulsyjna).

Bibliografia:

Mellibruda, J. (1997). Strategiczno-strukturalna psychoterapia uzależnienia. Alkoholizm i Narkomania, 3, 307-324.
Mellibruda, J. (2002). Psychoterapia uzależnienia od alkoholu. Podejście strategiczno-strukturalne. Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia, 25(4), 6-14.
Popiel, A., & Pragłowska, E. (2009). Psychoterapia poznawczo-behawioralna – praktyka oparta na badaniach empirycznych. Psychiatria w praktyce klinicznej, 2(3), 146-155.
Madej, A. (2010). Techniki i metody poznawczo-behawioralne w terapii schematu zaburzeń osobowości. Psychoter, 1(152), 53-66.
Barański, C. (2016). Dialog motywujący w pracy z grupami osób podejmujących zachowania ryzykowne. Psychoterapia, 3, 178.
Gülüm, İ. V., & Soygüt, G. (2021). Limited reparenting as a corrective emotional experience in schema therapy: A preliminary task analysis. Psychotherapy Research, 1-14.
Linehan, M. M., … & Lindenboim, N. (2006). Two-year randomized controlled trial and follow-up of dialectical behavior therapy vs therapy by experts for suicidal behaviors and borderline personality disorder. Archives of general psychiatry, 63(7), 757-766.

Jakimi metodami pracuję?