Często bywają głównymi bohaterami kinowych hitów z gatunku kryminałów lub thrillerów. Przedstawiani są w nich zazwyczaj jako agresywni i niebezpieczni, w ich oczach wyraźnie widać nieobliczalność. Tymczasem psychopaci na pierwszy rzut oka niczym nie różnią się od zwykłych ludzi. Często są inteligentni, bardzo przystojni, a na dodatek sympatyczni i pomocni. Czy w takim razie to możliwe, że za szerokim uśmiechem naszego kolegi z pracy lub szefa kryje się bezwzględna osoba gotowa zniszczyć wszystkich, którzy staną na jej drodze do celu?

Psychopata, czyli kto?

Psychopatia to zaburzenie osobowości, które dotyka nie więcej niż ok. 3% populacji. Zazwyczaj są to mężczyźni. Cechuje ich egocentryzm, przesadne skupienie na swojej osobie, skłonność do obwiniania innych za swoje porażki. Osoby te często posługują się swoim urokiem osobisty, manipulacją i oszustem, aby osiągnąć swoje cele. A co najważniejsze – nie czują z tego powodu żadnych wyrzutów sumienia. Ich nastrój jest bardzo niestabilny, łatwo ich rozdrażnić i stać się przez to ich ofiarą. Nie przejmują się zasadami ani konsekwencjami, są impulsywni i pragną być podziwiani. Często zachowują się odważnie, czy raczej wręcz ryzykowanie. Z tego powodu psychopaci często dopuszczają się przestępstw, nadużywają alkoholu i sięgają po narkotyki. Jednak to nie oznacza, że psychopatów można znaleźć tylko wśród obecnych lub byłych skazanych. Osoby te często osiągają zawodowy sukces i piastują wysokie stanowiska. Za “maską normalności”, którą tworzy pozorna pewność siebie oraz wrażenie dobrego przystosowania, znajduje się głęboko zaburzona osobowość.

Osobowość psychopatyczna, czyli jaka?

Hervey Cleckley na podstawie swojej pracy z pacjentami szpitala psychiatrycznego stworzył listę 16 cech opisujących osobowość psychopatyczną:

• nieumiejętność wyciągania wniosków i lekcji z dotychczasowego doświadczenia,
• konsekwentne powtarzanie zachowań, nawet tych, za które zostało się ukaranym,
• nieumiejętność planowania swojej przyszłości, tworzenia życiowych planów,
• rzadkie odczuwanie lęku oraz ciągły brak poczucia winy,
• nie można na nich polegać, ponieważ nie dotrzymują obietnic i nie wypełniają powierzonych im obowiązków,
• ich motywacja jest nieadekwatna, co przejawia się w antyspołecznych zachowaniach,
• nieprzestrzeganie praw, zasad, wymogów, dyscypliny,
• nieumiejętność powstrzymania swojego dążenia do osiągania przyjemności, choćby doraźnej,
• kontakty emocjonalne z innymi cechują się płytkością, ubóstwo uczuciowe,
• ich życie seksualne jest ubogie i powierzchowne, nie interesują ich uczucia partnerki,
• nieumiejętność wchodzenia w interakcje społeczne,
• impulsywność, która nie jest hamowana nawet przez świadomość konsekwencji jakie może nieść ze sobą ich postępowanie,
• umiejętność robienia dobrego wrażenia na innych, wzbudzania zaufania innych ludzi do swojej osoby oraz manipulowania nimi,
• wysoka wrażliwość na alkohol, nawet mała ilość może wzmagać impulsywność reakcji, nadmierną fantazję oraz nieodpowiedzialność,
• brak wyrzutów sumienia, poczucia winy,
• rzadkie dokonywanie samobójstw.

Na tej podstawie Robert Hare stworzył narzędzie do diagnozy zwane Skalą obserwacyjną skłonności psychopatycznych, czyli The Psychopathy Checklist (PCL). Za pomocą obszernego wywiadu, zebranego od badanego oraz osób z jego otoczenia, ocenie się łącznie 20 elementów. Dotyczą one cech sfery umysłowej i emocjonalnej oraz zachowania i stylu życia osoby badanej.

Przyczyn psychopatii upatruje się zarówno w genetyce, jak i środowisku. Istotne wydają się być tu zarówno predyspozycje genetyczne (dziedziczność), jak i fizjologiczne nieprawidłowości występujące w funkcjonowaniu płatów czołowych i układu limbicznego mózgu. Nieprawidłowości te prowadzą do chronicznie niedostatecznego pobudzenia. A to, wraz z kontekstem rodzinnym i społecznym, może powodować u tych osób problemy z panowaniem nad impulsami i trudności w uczeniu się z doświadczanych przeżyć.

Czy psychopata to zawsze przestępca?

Psychopatia jest często utożsamiana z łamaniem prawa, zachowaniami przestępczymi i przemocą. Psychopaci rzeczywiście stanowią ok. 25% przestępczej społeczności, ale równie wielu z nich intensywnie rozwija się zawodowo i osiąga życiowy sukces, wspinając się po kolejnych szczeblach kariery. Jednak faktem jest, że w tym celu często dopuszczają się zachowań powszechnie uważanych za co najmniej niemoralne – jak kłamstwo, manipulacja, a także oszustwo. Często są też zbyt inteligentni, aby dać się prosto przyłapać na łamaniu prawa i nielegalnych przedsięwzięciach.

Rokowania związane z wyleczeniem są w przypadku tych osób bardzo pesymistyczne. Z uwagi na, że osoby te rzadziej zgłaszają się na terapie i rzadziej uczestniczą w nich do ko końca. Niemożliwe jest również nawiązanie z nimi relacji terapeutycznej. A to ona stanowi podstawę każdej terapii i wymaga zaangażowania oraz zaufania, zarówno od pacjenta, jak i terapeuty.

Czy niektóre zawody są wyjątkowo atrakcyjne dla psychopatów?

Osobowość wpływa na styl przywództwa, a ten wpływa na postawy pracowników, wydajność zespołu, a tym samym na całą organizację. Destrukcyjne przywództwo jest skrajnie nieefektywne, ponieważ najczęściej objawia się podejmowaniem nieodpowiedzialnych decyzji, które niosą ze sobą długofalowe konsekwencje. Zaczęto zwracać uwagę na to, że taki styl zarządzania często wiąże się z psychopatią, która przejawia się skupieniem na sobie, bezwzględnością, stosowaniem manipulacji, podstępów, zastraszaniem i kłamaniem. Takie toksyczne działania skierowane są nie tylko w podwładnych, ale także w kierunku samej organizacji.

Korporacyjni psychopaci – bo tak ich nazywamy – to osoby, które z powodzeniem funkcjonują w społeczeństwie i korporacyjnym środowisku pracy. Szczególnie przyciągają ich takie miejsca pracy, w których mogą zdobyć władzę, pieniądze i prestiż. Natomiast będą stronić od zawodów słabo opłacanych, opiekuńczych. Najczęściej zajmują stanowiska menadżerskie, dyrektorskie oraz prawnicze. Osoby te są wysoko zorientowane na karierę, są napastliwymi i nieetycznymi przełożonymi. Ponadto niewłaściwie traktują swoich podwładnych, wyzyskują pracowników, przez co stanowią dla nich źródło licznych psychicznych stresorów.

Korporacyjni psychopaci – jakimi są szefami?

Clive R. Boddy przeprowadził badania w celu sprawdzenia, jakie cechy wykazują korporacyjni psychopaci oraz jakie skutki może mieć zajęcie przez nich wysokiego dyrektorskiego stanowiska:

• uważają się za wszechwiedzących, nieomylnych i wykazujących wyjątkowe zdolności, dlatego nie tolerują sprzeciwu ani konstruktywnej krytyki, a posiedzenia zarządu i spotkania pracowników uważają za stratę czasu,
• nie szanują prywatności i poufności pracowników, mają silną potrzebę kontroli, jednak chcą kontrolować tylko drobne decyzje, jednocześnie ignorują i nie przewodniczą w większych sprawach dotyczących na przykład strategii czy realizacji polityki firmy,
• dbają tylko o siebie, nie troszczą się o organizację ani pracowników, zgłaszane przez nich problemy nie są rozwiązywane na bieżąco, a ponadto nie boją się kopiować i kraść cudzych pomysłów.

Pracownicy nie zgadzają się z liderem i nie wierzą w jego umiejętności, jednocześnie boją się mu przeciwstawić. W tej sytuacji organizacja pozostaje bez faktycznego przywódcy. Wszystko to powoduje zmniejszenie entuzjazmu i zaangażowania pracowników, liczne nieobecności w pracy spowodowane zwolnieniami chorobowymi związanymi ze stresem, dużą rotację pracowniczą. A to w konsekwencji może doprowadzić do upadku firmy.

Konsekwencje zajęcia przez nich wysokiego stanowiska mogą być opłakane w skutkach. Psychopaci wzmacniają swoją własną pozycję i reputację, jednocześnie osłabiając samą organizację, która ich zatrudniła, szczególnie pod względem zasobów ludzkich i ogólnej wydajności. Jednak nie wszyscy tak twierdzą. Zdaniem niektórych badaczy, w pewnych dziedzinach życia lub miejscach pracy, bycie psychopatą jest świetnym sposobem na osiągnięcie sukcesu.

A jakie jest Wasze zdanie? Czy korporacyjni psychopaci mogą doprowadzić do sukcesu firmy? Czy w przypadku niektórych zawodów ich cechy mogą być wręcz uznane za pozytywne?